Búrkenshik aty: Ábilpeıiz   Kógedaı                

(Astana qalasy)

  «Ult  bolmysy  ádebı  syılyǵy»  baıqaýyna

                                               Ustanym  men   uıat

                                                   (maqalaǵa kirispe)

                                                                I

Áńgime  álhıssasyn  Álıhan  Bókeıhannan  bastasaq.  Ult  kósemine   «Qaraǵym,  jalǵyzymsyń  qazaqtaǵy»  dep   Kókbaı  aqyn  bergen   baǵa   sol   bıiginde menmundalap  tur.    Ásili,   mundaı   adam   alashqa   áli  qaıyrlys  bermedi   desek,   qatelespegen  bolar  edik.  Taý  tulǵanyń  toǵyz  tom  eńbegin   jiti  zerdelegen  jan   bolsa,   bul   baılamnyń   ras   ekendigine  taǵy  bir   kóz   jetkizgen  bolar   edi.   Biz   kitaptan   alpys  eki   tamyry  tek  alash  dep  soqqan  azamattyń  otanshyl  hám  memleketshil  mahabbatyn   kóremiz.    Baz  bireýler   elge  qyzmet  etýdi  elý   tom   eńbek   jazý   dep    túsinetin   shyǵar.   Ras,  aramyzda   Álekeńdeı    ensıklopedıst,   erýdıt   bilimdiler  de  tabalar.   Másele  tipti  de   onda   emes.   Bizdiń  oıymyzsha,  adamdyqtyń   eń  bıik   ólshemi   esil   erdiń  ózi  aıtqandaı  «...ULTYNA, JURTYNA  QYZMET  QYLÝ – BİLİMNEN  EMES,  MİNEZDEN»  der  edik.

 Búgingi  salmaq  túsirip  saraptamaq   taqyrybymyz da   osy   máseleniń   tóńireginde  bolmaq.   İshine  ǵalamat  syr   syıǵyzǵan  osy  bir   qanatty   qaǵıdany  árkim  óz  óresi  jetken  jerge  deıin  túsineri  málim.  Tipti,   mátinniń  sońyn  ala  turǵan  MİNEZ  sózin   keı  «kemeńgerlerimiz»  ıman  dep  qasaqana  burmalap ta  jibergen   eken.  Mundaı   quqyqty  ol  shirkinderge   kim  bergen,  qandaı   aqysy  bar  edi   deısiń  qapalanyp.   Avtordyń  tól  sózin   tóleýge  jyǵyp,  árkim  óz  oıynan  sóz  qosarlap,   bylaısha   bylyqtyra   beretin  bolsa,   túp   mátinniń   eshqandaı da  quny   qalmaıdy  ǵoı.   Al,  jaraıdy,  ıman   dep   ózgertýge   tyrashtanǵan-aq   ekenbiz.   Budan  bolyp   Bókeıhanovtyń   mártebesi  bıiktep,  arýaǵy aspandap   kete  me  sonda? Biz  ón   boıymyzdy   meńdegen    sana   syrqatynan    týyndaǵan   osy  bir  «tyrashtaný»  sımptomyna   sálden   keıin   qaıyra   oralatyn  bolamyz.  Munyń  bári   aınalyp  kelgende  Álıhan  álemin  tolyqqandy  túsinbeýimizdiń  saldary  ǵana.    Bul  jerdegi  Alash  kósemi  aıtyp  otyrǵan  minez  uǵymynyń   ıman  sózine  úsh  qaınasa  da  sorpasy  qosylmaıdy.  Árıne,   ıman  uǵymy   Alla  men  adam   arasyndaǵy   ekeýara   tanym  (senim)  máselesi.  Al  alash  arysynyń  dál  osy  jerde  qoldanyp   otyrǵan   MİNEZ  sózi   AZAMATTYQ  USTANYM  (prınsıp)  týrasynda  bolyp  otyr.   Adam  balasyna  eń   jetpeıtini  de   ám   keregi  de  osy  MİNEZ   deıdi  Álekeń.  

Túsingen  adamǵa   Álıhan  maqalasynyń   ár  jolynda   asaý  minez   anadaıdan  menmundalap  turady.   Ult  kóseminiń   ustanymynan   kúlbilteleý  degendi   atymen  tappaısyń.   Sóıtsek,  Bókeıhanovtyń   azamattyq  ambısıasy    aqyrǵy  jaryǵy  túgesiler  tusqa   deıin   o  bastan-aq   belgilenip    qoıylǵan  eken.    «TİRİ  BOLSAM,  HAN   BALASYNDA  QAZAQTYŃ  HAQYSY  BAR  EDİ,  QAZAQQA  QYZMET  QYLMAI  QOIMAIMYN!..» degeni  osy  sózimizdiń  bultartpas  dáleli  ǵoı. 

Ult  kósemi  atalǵan  uǵymǵa   bar  bolmysymen  qyzmet  jasap,  osy  ustanym  jolynan  bir  aınymastan   dúnıeden  ozdy.

Endigi  kezekti  estelikke  bersek.  Álıhannyń týǵan  baýyry Smahan Nurmuhameduly: «Álekeńniń minezi:  esh   qazaqpen  arazbyn demeıtin, qastyq qylmaıtyn, jek  kóretin  adamymen amandaspaıtyn,  sóılespeıtin.  Qazaqtyń esh  nársesin  almaıtyn.  ...Álekeńniń  bir joldasy – ýaq  Temirǵalı   Nórekın  ekinshi  Gosýdarstvennı   Dýma   shleni.  Álıhan «elge  eńbek qylmady» dep  Temirǵalıge  ókpelep, kórmeı  ketti».  

Bizde  bir  mojantopaı  túsinik  saltanat  qurǵan.  Bul  ne deseńiz,  azamattyń dárejesin  shen-shekpenmen  ıa  bolmasa   bıik   laýazymmen  ǵana  baǵalaıtyn   beısharalyq.  Munsyz (mandatsyz ) ol  adamnyń  daryny  taý  teńselterdeı  myqty  bolsa-daǵy   qoǵam  aldyndaǵy  quny  kók  tıynǵa  teń.  Buǵan tulǵany  shyǵarmashylyǵynan jekeleı  bólip alyp   qaraý  tendensıasyn  da   qosarlaı  ketkimiz   keledi.  Qyzyq,  adamnyń  ózi men  ónerin  ózara  bólip qarastyratyn bolsaq, onyń shyn beınesin atalǵan qos ómiriniń qaısysyna qarap baǵalaımyz sonda? Budan  shyn tulǵanyń tolyqqandy  sýretin  kóre  alamyz  ba?

 Bizde osy  «kisińiz»  bylaıǵy  ómirinde  baryp  turǵan  donjýan,   syn  saǵattarda  ult  múddesin satqan  beıshara  bolsa  daǵy   bıik laýazymnyń  birinde  qyzmet  istese  bolǵany  ult  qaıratkeri  bolyp  eseptele  beredi.  Búginde Abaı men Alash arystarynyń atyn  maldaný qazaqqa jaqsy bolyp kórinýdiń  quralyna  aınaldy. Atalǵan adamdardyń  eńbegin  túgelge derlik  jatqa  soqqanymenen,  ne  ýádede,  ne  ustanymda (prınsıpte)  tura  almaıtyn  «azamattardyń» tizimin  jipke  tizer bolsaq  qısabyna  jetpes  edik.   Birden  aıta  ketelik.  Bul  eshqandaı  da  Alashtyń   aq  joly  emes. Bul bar bolǵany arýaqtardyń atyn jamylǵan alaıaqtyqtyń joly. Bolmysy  birtutastyqqa   ulaspaǵan  mundaı  pendeni   tulǵa  dep  tanýdyń  ózi  qalaı  bolar eken?  Ókinishtisi,   kúni   búginge  deıin   eldiń   «erkeleri»  men   «serkeleri»  (qarapaıym  ǵana  osy bir  qaǵıdalarmen  emes)  joǵarydaǵy  jartykesh  krıterıılermen   anyqtalyp  keledi. 

Biz shyn tulǵanyń narqyn biletin tanymnan tolyqqandy aıyrylǵandyqtan, osyndaı jadaǵaı jandardan ǵalamat qaıratker jasaýǵa  májbúr  bolyp  otyrmyz.  Al  olar  bolsa,  qazaqty  el  eken  dep  te  mensinbeıdi.  Tilińde  sóılemeıdi,  tanymyńdy  túsinbeıdi,   dálirek  aıtar  bolsaq,  onyńa  túkirgeni  bar.   Bir  sózben  paıymdasaq,   búgingi   bılikti   ulttyń  bozjýsan  bolmysyn  bilmeıtin, qazaqtyqtan esh habary joq kosmopolıtter basqaryp otyr. Qazynasy  qazaqty  tonaýmen  ǵana  qampaıǵan  sol  beıbaqtardyń  boıynda  Álıhannyń  joǵarydaǵy,  «qazaqtyń  esh  nársesin  almaıtyn,  qastyq  qylmaıtyn» minezi  bolǵanda qalaı   bolar  edi,   ıapyr-aı,  deısiń.   Alash  kóseminiń   esteliktegi  «...ekinshi Gosýdarstvennı  Dýma  shleni» dep  otyrǵany  qazirginiń   depýtattyq  mandaty  ǵoı.   Búginde  olarǵa  «elge eńbek qylmady»  dep   ókpelemek  turmaq,   bylaısha  oılaǵanyńnyń   ózine  uıalatyn  jaǵdaıǵa  jettik.   (Eldegi  ekijúzdilik,  qysqa  kúnde  qyryq  qubylý  sekildi  qylyqtarymyzdy  tizsek,  bul   bir   baıtaq   áńgimege  júk.)   Qysqasy,  qandaǵy  minez   Shákárimshe aıtsaq  «TAIǴANAQ MİNEZ,  EKİ  TİLGE»  áldeqashan  aınalyp  úlgergendigin  ózimiz de  ańdamaı qalyppyz.  Eger de  Álıhan  talabymen  keliser   bolsaq,   bizdegi   TULǴATANÝMEN  ony  baǵalaýdyń  barometri   múlde  qate   qalyptasqan  eken.   Álıhanǵa salsaq,  tulǵany  baǵalaýdyń  ushar  basynda  ONYŃ   ELGE  SİŃİRGEN  EŃBEGİ  MEN   BİRTUTAS  MİNEZİ   alda  turýy  tıis.  Bizdińshe,  búginde  kimniń  kim  ekendigin   bilmekke   Bókeıhanov  tulǵasy  aýadaı   qajet. Sebebi Álıhan kózqarasynyń tezimen qaraǵanda shyn tulǵanyń anyq sýreti tolyqqandy kóriner edi.  Otanshyl  sanamyzdyń  salmaǵy da   osy  bir   ólshem  tilshesiniń  qalaı   qozǵalaryna  tikeleı  qatysty.  Muny  Álıhan  Bókeıhanovtyń   ar-uıatymyzdyń  aldyna  tosqan  azamattyq  mızantasy  dep  atasaq  ta  bolady.  

                                                               II

Endigi   sózdi   joǵaryda   ýáde  etken   «tyrashtanýǵa»  qatysty   taqyrybymyzǵa   bursaq    deımiz.   Budan  biraz  kún  buryn  áleýmettik  jelilerde  «Osy  Abaı  namaz  oqyǵan ba,  álde  oqymaǵan  ba?»  degen  syńaıdaǵy  áńgimeniń  dý  ete qalǵany  bar.  Daı-daı  talasqa  túsken  eki  toptyń  tamyr  soǵysynan  biz  mynany  ańdadyq.

Birinshisiniń    maqsaty   Abaıdy   namazǵa  jyǵyp  artyna  uıytyp qoımaqqa   tyrashtaný  bolsa,  sońǵysynyń  nıeti   danyshpandy  qalaıda   dinge   qarsy   qoıý.   Qos  taraptyń   qylyǵyna  qarap  otyryp,  qaradaı  qanyń  qaınaıdy.  Al,  endi  alǵashqysynyń   áreketine   keleıik.   Jaraıdy,   Abaıdy  sájdege  jyǵyp  artymyzǵa  uıytyp-aq  qoıdyq  delik.  Budan  bolyp  bizdiń  utarymyz qansha?  Osylaı  etsek  kemeńgerdiń  qyryq bes  qara  sózi (ǵaqylıasy)  qyryq segizge  eselenip,  aqyndyǵy  artyp  kete  me  sodan.    Hakimniń   «Batın men  zahır»,  «Imanı  gúl»,  ıa  bolmasa  «Kúni-túni  oıymda bir-aq  táńiri»,  «Adamzattyń bárin súı  baýyrym dep» dep jalǵasa beretin  jotaly  uǵymdarynyń  biri  de  bular  úshin  ÓLSHEM  emes  eken.   Olarǵa  bar  keregi  Abaıdyń  namaz  oqyǵany  ǵana...

Namaz  degennen  shyǵady,  sońǵy  mezetterde   ısi  adamzatty  «sájdege bas  qoıǵandar men  qoımaǵandar» dep  eki  ǵana  bólip  qaraıtyn   «danyshpandar»  paıda  boldy.  Shirkindermen  dıdarlasa qalsańyz  dúmsheliginen   adam   qorqady  (Túptiń-túbi  qazaqtyń  qasireti  osylardan  bolar ma  eken  dep  qamyǵamyn.)  BABALAR  BOLMYSYMEN  SÝARYLǴAN  ULTTYQ  TANYMNYŃ  BULAR  ÚSHİN  BİR  TIYNDYQ TA   QUNY  JOQ.  Osydan  bolar,   oı  josynymyzdyń  quldyrap  ketkeni  sonshalyq,   qazaqtyń  qarapaıym  ǵana  sózi  men  qaǵıdasyn  túsine  almaıtyn  jaǵdaıǵa  jettik.     Máselen,  Zere  ájemizdiń  jan  degende jalǵyz  uly   Qunanbaıdy dáretsiz  emizbegeni  jaıynda  bir  derek  bar.  Osy bir  oıdan  alapat  aqıqat  jasaǵanymyz  sonshalyq,   dinniń   deńgeıin   dáretpen  ólshegen  óleńderdi  qardaı   borattyq  ta  jiberdik.   Bul  shyn   máninde   adamnyń    tazalyǵy  jaıly   aıtylǵan  oıynyń  (astarly)   maǵynasy   ǵana  ǵoı  (Áıtpegende,  túnde  omyraý  surap  otyz  ret  oıanǵan  perzentin  áz  ájemizdiń  «Áı, Qunanbaı, sen jylamaı  sál sabyr ete tur,  men dáret alyp keleıin» dep ornynan  otyz  ret  turyp   emizbegeni   aıdan  anyq  qoı.)  EŃ  BASTYSY,   BİZDİŃ  AQYL-OI  MEN  AR-UIATYMYZDYŃ   DÁRETİ  (tazalyǵy)  BAR  MA? 

Máseleni  osylaı qoıǵanda  ǵana bul uǵymnyń mánine tereńdeı endegen bolar  edik. Qurmetti  oqyrman  qaýym,  biz  bul  jerde  namaz  ben  dáretti  jalǵanǵa  shyǵaryp,  ádeıi   ilik   izdegeli  otyrǵamyz joq.  «... Árbir aqyly bar kisige ıman  paryz,  árbir  ımany bar  kisige  ǵıbadat paryz...» degen  hakimniń  dáret pen namazdy (ıaǵnı taǵat-ǵıbadatty)   ımannyń  kúzetshisi  retinde  ǵana  qarastyrǵany  jaıynda  aıtyp  otyrmyz. «... Kúzetshi kúzetken  nársesiniń  amandyǵyn oılamaı, bir  ǵana  oıaý turmaǵyn  qasd  qylsa, ol ne kúzet?  Kúzetken  nársesi  qaıda  ketti? Maqsat  kúzetilgen  nárseniń amandyǵy,  tazalyǵy  emes  pe?» deıdi. 

Shamasy biz ıman men ǵıbadattyń orynyn ózara almastyryp alǵanǵa uqsaımyz ( Imandy bolýdy  «tek namaz oqý  dep»  túsindiretinderdiń  áreketi   osy  bir  sózimizdiń  mysaly.)

Al,  endi  ekinshi  toptyń  isine  aıtar   ýájimiz  mynaý: Allasyz  abaıtanýdyń  eshqandaı  da  máni  joq.  Aqynnyń  «altyn sandyq  keýdesiniń  kilti»  tek  qana  din.  Dindi (Allanyń aqıqatyn) bilmegen adamdy Abaı mańyna da  jolatpaıdy.  Abaı  ol  adam  úshin  ashylmas qaqpa,  taskereń  túnek  kúıinde  qabaryp  qala  beredi.  Qur  «kúshenýimizdiń»  kemeńger  bıigine  keltirer  tıtteı  de  zarary  joq  ekendigin  túsinsek  qoı,  shirkin. 

Tym bolmaǵanda  qazaqtyń  «uıat  bolady»  degen  uly   uǵymyna  toqtalsaq  etti...                                                    

                                                 «Din talasy»

                            (Á.Bókeıhanovtyń  aýdarmasy  jaıly  az  ǵana sóz)

                                                                  III

Sońǵy kezderi Qazaqıadaǵy din máselesi kúrdeli jaǵdaıǵa aınalyp barady.  Eldegi  tildik bólinýshilikke endi dindik ala-qulalyq qosyldy. Bes qazaq bes túrli dinı uǵymdarǵa ılanyp, bir ústeldiń basynda áńgimeleri jaraspaıtyn jaǵdaıǵa jetti. Osydan  on  jyl burynǵy senimge túsket syzat jarǵaqshaǵy jyraǵa aınalyp adam atap  óte  almastaı  halge ulasty. Sál sheginis. Islamdaǵy súnnet pen sheıit  toptarynyń ózara  shıelenisinen birer mysal keltire ketelik.  Birin-biri qyrmandaı qyrǵan bul aǵymdar áreketinen siz qandaı QUDAISHYLYQTY kórip  otyrsyz. Qos aǵymnyń adam aýlaǵan qarama-qaıshylyǵy bir-aq kúnde paıda bola qoıǵan joq qoı. Senimge túsken selkeýler keıin kele túrli kózqarastar men dogmalarǵa uryndyrsa, buljymas qaǵıdalar sońy qantógisterge ákelip soqtyrdy. Eshqandaı dilmársý emes, bizdegi destrýktıvti dinı toptar áreketin qazirden bastap aýyzdyqtap bir pátýaǵa  jumyldyrmasaq,   túptiń-túbi  osy  kepke   uryndyrary  anyq.

Muny kesh túsingen memleket korpýsynyń kúreskerligi ókinishke qaraı, hıdjap pen saqaldan aspaı-aq qoıdy. Saqaldyń bir ózi ǵana saıası arenanyń qyzý polemıkasyna aınaldy. Bul bizdiń tek din álippesimen ǵana tuıyqtalǵanymyzdy,  dálirek aıtsaq dinı  saýatymyzdyń sábı  sanasyndaı ǵana  ekendigin  kórsetetin shyndyq.  Joǵarydaǵy atap ótken bes qazaqtyń bireýi arabtyń salt-dástúrin sharıǵatpen shatastyryp, óziniń ómir tirshiligin osy bir ultpen etene sabaqtastyrýǵa tyryssa, taǵy biriniń tanym kókjıeginiń aýqymy jetinshi ǵasyrdan  jylystamaı-aq qoıdy. Jańalyq ataýlyny janyna qas sanaıtyn bazbireýlerine  qazaqqa qatysty  birdeńe deseń boldy  «shırk» dep  shyǵa keletindi shyǵardy.   Adasqan sanaǵa arasha bolar úmitimiz ımamdarymyz ben  zıalylar da edi. Ókinishke qaraı, meshit moldalarynyń bar aıtary taǵat-ǵıbadattyń tóńiregimen ǵana tuıyqtalsa, oqyǵandarymyz  «osylaı  shyǵar dep oılaımyn...»   sekildi taıǵanaq  kózqarastardan  aryǵa  bara  almaı qaldy.

Din - órmekshiniń toryndaı óte názik taqyryp. Ol eki dúnıeniń qyry men syryn erkin baǵamdar joǵary tanymdy talap etedi.  Dálirek aıtsaq Alla men adam arasyndaǵy rýhanı baılanys. Al osy baılanysqa bógde nıetter men saıası múdde qosylǵanda ol din emes, dúleı apatqa uryndyrady. Álemniń ár jerinen shań berip jatqan qandy qyrǵyndardyń sebebi osyny ańdatady. Búgingi dóńgelek dúnıedegi oryn alyp otyrǵan  din máselesiniń anyq sýreti osy. Anyq  pen tanyqtyń  arajigin ajyrata bilmesek osylaı jalǵasa bermegi de lázim. Sonda qaıtpek kerek? Din dúrbeleńiniń daýasyn qaıtkende taba alamyz? Mine qabyrǵadan qoıylǵan qıyn suraqtarǵa budan bir ǵasyr buryn Bókeıhanov qalamsabymen jaýap berilgendigine  qaıran qalasyń. Alash tóraǵasynyń tereń tanymyna taǵy da eriksiz tańdaıyńdy qaǵasyń. Áńgime álhıssasy Álıhan Bókeıhanovtyń  «Din talasy» degen  aýdarmasy haqynda.  Fransýz jazýshysy  Bernarden de Sen-Perden Lev Tolstoı aýdarǵan osy bir qysqasha áńgimeni qazaqshaǵa Bókeıhanov tárjimalaǵan. Oqıǵanyń uzyn-yrǵaǵy mynadaı: Úndistannyń Sýrat qalasynda kóptegen din ókilderiniń ózara basqosýy bolady.  Áýelgi sózdi Iran ǵalymy bastaǵan otyrys sońy, keıin kele  úlken daýǵa ulasady. Árkim uly Jaratýshyny óz senimine (dinine) qaraı menshiktep qyzyl keńirdek urys alańyna aınaldyrady. Sol jıynda sózge aralaspaı qaǵaberiste bir qytaı otyrady.  Bátýaǵa bekimeı qyzara bórtken top qolqany sol qytaıǵa salyp «sen qalaı  oılaısyń, oıyńdy  aıtsańshy?» - deıdi.

«Myrzalar!  Meniń baıqaýymsha adamdardy din týrasynda bir ittifaqqa (yntymaqqa) keltirmeıtin   jalǵyz-aq  nárse  namys.

....Ózimshildikpen ár adam Qudaı ózimdiki, ıa  otanymdiki, ıa dindesimdiki bolsa eken deıdi. Kúlli dúnıaǵa syımaıtyn ulyǵ táńirini hár jurt óziniń ǵıbadathanasyna qamaǵysy keledi. Táńiriniń ezgiligin (izgiligin) yspattaıtyn qudaı ózi dúnıaǵa shashqan nyǵmetine jetetin  madaq  sóz  bar ma? Adam júregine jazyp  qoıǵan qudaıdyń óz kitabyndaı sharıǵat kitaby bar ma? Jaqyn úshin janyn fıda etetin erlikke jetetin qurbandyq bar ma? Qurbandyq qabyl bolýyna ezgi (izgi) adamnyń shyn  yqylas-kóńilinen  artyq oryn bar ma? Neǵurlym qudaıdy joǵary dep, bıik dep, uluǵ (ulyq) dep uqsa, soǵurlym jaqsyraq  tanymaqshy.

  Jaqsyraq tanyǵan saıyn, qudaıǵa jaqynyraq bolmaqshy.  Jaqyn bolýynyń maǵynasy: raqmetin kórip, raqymdy bolmaq, mehirbanlyǵyn (meıirbandylyǵyn) kórip, mehirimdi  (meıirimdi) bolmaq.  Bireýdiń kózi soqyr, bireýdiń  kóńili  soqyr.  Kózi soqyr jaryqty kórmeı, jaryq  joq der, ıakı kúnge kózi  jetpeı, kórip otyrǵan  shamyn  kún dep biler; kóńili soqyr  qylyqty aıyryp, qudaıdy tanymaı qudaı  joq der, ıakı qolyna  ustap kózimen kórip otyrǵan aǵashyn qudaı dep biler.  Qaı soqyrlyq ta bolsa – kemshilik. Biraq,  soqyrlyǵynyń beınetin hárkim ózi kóredi...» - deıdi.  Qos betten ǵana turatyn tárjimanyń oqıǵa soraby osylaı aıaqtalady. Álıhan bul tárjima arqyly neni maqsat etti? Bizdińshe munyń maǵynasy tym tereńde jatyr. Máńgilik maıdanǵa ulasqan din talasyna tek tanym tarazysy  ǵana toqtam bolatynyn paıymdaıdy. Sirá, qaltarys qalǵan eshteńe qalmaǵan sekildi. Osybir qytaı azamatynyń (másele ultynda emes) aýyzymen aıtylǵan  aqıqat sózde  ańǵarǵan  adamǵa  bizdiń  de  taǵdyrymyz  menmundalaıdy.

Manaǵy tóbedegi sóz etken bes qazaqtyń birige almaýyna da tek  tanym múgedektiginiń  toqtam bolǵandyǵy aıdan anyq qoı.  Budan birneshe ǵasyr bederinde ıslamıat biliminiń bulaǵy bolǵan búgingi Mysyr memleketiniń kórinisi qandaı? Onyń da túbine kózsiz kóbelekteı «kóńil soqyrlyǵy» jetkendin ańǵarasyń.  Qasıetti Quran-Kárimniń bir aıatynda Allah-Taǵala: «Bul  dindi (ıslamdy) adamdardy baqytty bolý úshin túsirdim» - deıdi.   Sonda soǵys oshaǵyna aınalǵan búgingi musylman memleketterinde baqyt jaıly nendeı  sóz  bolýy tıis.  Demek bul, din ıslamnyń emes, bizdegi musylmandyq tanymnyń taıazdyǵynan bolyp otyrǵan jáıit.  

Kóbimizdiń kókjıek kólemimiz ıslamdy meshit pen moldanyń mańaıynan ary qaraı  asyra almaı-aq qoıdy (Buǵan  din tek mollarǵa  arnalǵan mamandyq sekildi, qıamette  solar ǵana esep beretindeı mojantopaı túsinikti qosyńyz). Osyndaıda oıyńa din qaıratkeri  Ǵumar Qarashtyń «Din bizge emes, biz dinge muqtajymyz» degen  ǵaqlıasy oralady.

 Biz  ózimizdiń ón boıymyzdaǵy  kemshilikterdi kórýge ám túzeýge tıispiz.

Sebebi «syn túzelmeı min túzelmes» degen uly  rýhanı tanym tarazysy bar. Qudaıshylyǵyn aıtaıyq, Quran sózin qur jattaǵan qurǵaq qulshylyq bizdi qaıda apara jatyr.  Óz basym moldanyń bir basyna ǵana bolmasa ózgege tıgizgen jaqsylyǵy jaıly esh jerden  estigenim joq. 

   Sonda paıǵambarymyzdyń  «Adamnyń (kisiniń) eń jaqsysy adamdarǵa (adamzatqa)  jaqsylyq jasaǵandary» - degen hadısin qaıda qoıamyz. Osy mysal Abaıdyń «Bul zamannyń mollalary hakim (ǵylym) atyna dushpan  bolady»  shyndyǵymen, Shákárimniń «noqtaly mı» uǵymynyń áli kúnge qatqan qalpynda  qalǵandyǵyn  kórsetedi. Ókinishtisi sol, qurǵaq qulshylyqtan aspaǵan qorash áreketimiz qart qurlyqtyń paıdasyna sheshilip jatyr.  Aýǵanstan men Iraktaǵy oryn alyp otyrǵan aýyr jaǵdaılar osyny túsindiredi.  Qaıyra aıtýǵa májbúrmiz. Rýhanı tanym degenimiz -  sektamen nemese toppen túsindiriletin túsinik emes, ol tek qana Alla men  adam  arasyndaǵy rýhızat qatynas.

  Álıhan aýdarmasyndaǵy  «... Adam júregine jazyp qoıǵan qudaıdyń óz kitabyndaı sharıǵat kitaby bar ma? Neǵurlym qudaıdy joǵary dep, bıik dep, uluǵ (ulyq) dep uqsa, soǵurlym jaqsyraq tanymaqshy.  Jaqsyraq tanyǵan saıyn, qudaıǵa jaqynyraq bolmaqshy. Jaqyn bolýynyń maǵynasy: raqmetin kórip, raqymdy bolmaq, mehirbanlyǵyn (meıirbandylyǵyn) kórip, mehirimdi  (meıirimdi) bolmaq» - degen   uly  uǵymdar  kategorıasy  osyǵan  saıady.

 Jaqsylyqty  bir ǵana Jaratýshynyń rızashylyǵy úshin emes, qor qyzyn qushpaq jumaq úshin  (munyń keshegi komýnızm ıdeıasynan qandaı aıyrmashylyǵy bar)  jasaǵan baqaı esebimizdiń  shyn ıslamdaǵy rýhızat tanymǵa úsh qaınasa da sorpasy qosylmaıdy.  Bizdegi hám  qalaberdi  álemdegi din daǵdarysynyń (soqyrlyǵynyń) sımptomy osy.  Eki dúnıeni erkin, tór tóńirekti túgel tanyǵan Ál-Farabı men  Ǵazalı,  Abaı men Tolstoı tanymynyń joqtyǵy dóńgelek dúnıeniń tynyshtyǵyn ketirip-aq tur. Álıhandy da ári-sári etip álekke túsirip otyrǵan da osyndaı jaǵdaılar. Tolstoı degennen shyǵady  Bókeıhanovtyń tárjima sońyn: «Basqalar da   Tolstoı  kózimen qarasa, osy kúngi  Balqanda sýdaı aǵylyp-tógilip jatqan qanǵa  oryn  tabylmas  edi» - dep túıindeýi  teginnen-tegin bolmasa kerek.

   İlgeride akademık Manash Qozybaev marqum bir sózinde  «Biz áli de Álıhan taýynyń  etegindemiz» degen  bolatyn.

  Taý tulǵa tanymynyń bir parasy osy  aýdarmada  jatqanǵa  uqsaıdy. Budan bir ǵasyr ilkidegi Bókeıhanov tárjimasy búgin tarıhqa aınaldy. Tarıh tájirıbe alańyna aınalýy tıis. Tarıhtyń qaıyrylyp soqpaı, qaıtalanbaı qoımaıtyn taǵy bir shyndyǵy bar.  Mine, tarıhı tájirıbe sonda ǵana sizben bizge  zerdeli  tańdaý,  durys  paıym  jasatady.    

                                          Álemdik elıta                                

                   (nemese J.Aımaýytulynyń  bir  maqalasy  haqynda)

                                                               I

Biz  tulǵany  belgili  bir  dataly  merzimge  baılap,   júz  nemese  júz elý  jyldyq  naýqanda   ǵana  esimizge   almaı,  olar  jaıly  aı,  tipti  apta  saıyn   aıtyp  otyrýǵa  tıispiz.  Óıtkeni  tulǵanyń  jetken  óresi  men  shyqqan  bıigin  boıyna  darytpaǵan  eldiń  ámanda  bolashaǵy  joq.  Kezekti  kósemsózge   berelik.

Bul  budan  bir  ǵasyr  buryn   jazylǵan  maqala  eken.  Maqala  avtory  áıgili   Júsipbek  Aımaýytuly.   Eńbeginiń  esimin  (taqyrybyn)  «Ultty súıý» dep  ataǵan   aıtýly  maqalada  alashtyń  biraz  máselesi  sóz  bolypty.  Álemdi,   qala  berdi  qazaq  pen  orysty    ózara  salystyra  jazǵan  osy bir  ǵajaıyp  maqaladan    qysqasha  ǵana  úzindi  keltireıik.  «...Ultshyl  jurttar,  áne,  Germanıa,  Iaponıa,  Anglıa,  Túrkıalar,  olardyń  balasy  jasynan  «ultym» dep  ósedi.  Eseıgen soń  bar  bilimin,  kúshin  óz  jurtynyń kúsheıýine  jumsaıdy.  Olardyń  ár  adamy – memlekettiń  keregi,  qyzmetkeri.  Kórshimiz  orysty  alaıyq.  ...Chınovnıgi ózi  qoja,  ózi  tóre  bolyp,  qara  halyqty  mensinbedi,  jan  esebinde kórmedi.  ...Ekinshi jaǵynan  orys  patshasyn  qudaıdan  jaman  áspettep,  kókke  kóterdi.  Imendi, qoryqty,  patshadan  kúshti  ámir ıesi  bar  dep  oılaǵan  joq.

 ... Mujyqtyń  mundaı  bolǵan  sebebi  orystyń  joǵarǵy  tabynan  shyqqan talaı  ataqty, bilimdi  jazýshylary  mujyqty  madaqtap  kitaptar  jazyp,  kóterip,  ózimshil  qylyp,  táńirsitip  jiberdi».  Osy  joldardy  oqyp  otyrǵanda  Mustafa  Shoqaıdyń:  « ...Keńestik   Reseıde  bar  nárse  Stalınge  baılanysty.  Shoshqalar  toraılasa,  sıyrlar  buzaýlasa,  bıdaı  men  maqta  mol  ónim  berse – osynyń  bári  Stalınniń  qyzmeti,  Stalınniń  istegeni  bolyp  tabylady.  Demek  bul  elde  Stalınsiz  shoshqa  toraılamaıdy,  bıdaı  ónip-óspeıdi.  ...Osyǵan  oraı  «Izvestıa» men  «Pravda»  gazetterine  basylǵan  materıaldardy  oqysańyz –  osynyń  bári  tek  Stalınniń  jeke  basyn  dáriptep,  ony  táńirge  aınaldyrý  úshin  istelgen  be  degen  oıǵa kelesiz», – dep  qynjyla  jazǵany    eriksiz  esińe  túsedi.  Sodan  beri   júz  jyl  ótse  de  osy  epızodtardyń   aına-qatesiz   kózi  tiri   kórermeni   bolyp  otyrǵanymyz  ókinishti,  árıne...

Osy  oraıdy  paıdalana  otyryp   sál   ǵana   tarıhı   sheginis  jasaıyq.   XIX  ǵasyrda   otarlaý  saıasatynyń  jańa  bir   aılasy   retinde  alash  dalasynda  orys  mektepteriniń    boı  kótere  bastaǵany  belgili.  Onyń   túp  maqsaty  men  múddesin  bir  adam  ańǵarǵan  bolsa,  ol  sózsiz  Abaı  Qunanbaıoǵly  edi.  «Internatta  oqyp  júr,  talaı  qazaq  balasy»  dep   bastalatyn   ǵazalynda  hakim  osy  bir   jáıttiń  biraz   tustaryn  ashalap   aıtyp  ótedi.  «...Balam  zakon  bildi  dep,  qýanar  ata-anasy,  oıynda  joq  olardyń,  sharıǵatqa  shalasy»  degen   kúdiginde  shynymen-aq  kóp  máseleniń  máni   jatqan-tuǵyn.  Hakimniń  bul  jerdegi  qoldanyp  turǵan  «sharıǵat»  sózi   kúlli   kisilik  pen  parasattyń,   ádet-ǵuryp  pen  salt-sananyń    jıyntyq   uǵymy   ekendigi  shúbásiz.  Aqyn  oryssha  oqyǵandardyń  osy  bir   áttegenaıynan  shynymen-aq  sekem  alady.

Sebebi tilmen birge sol ulttyń minezi men mentalıteti qosa sińetinin,  ágárákı til joǵalar bolsa onymen birge sol halyqtyń tutas tanymynyń  birge sónetinin  hakim  jaqsy biledi  (Bir  eskerterimiz  buǵan  birneshe   tildi   bilýimizdiń  eshqandaı  da  qatysy  joq.  Bizdiki  tek  sóıleý  men oılaý kategorıasynyń   arasynda    úlken   aıyrmashylyq   bar   ekendigin  oqyrman  qaperine   sala  ketý  ǵana).  Dál   qazir  aǵylshyn   tili   dep  aıǵaıǵa  basyp-aq   jatyrmyz.  Al  onyń  oqý  ındeksi  qandaı?  Munyń  arǵy  jaǵy  Abaıdy  alańdatqan  «sharıǵatqa   shala»   materalıster  men  agnostıkterdi  taǵy  da  tárbıeleý emes pe?  Ózimiz  túsinbesek te  óńeshimizdi  sozǵan  osy bir  ólermen   áreketimizdiń  túpki  maqsatynda  nendeı  esepter  jatyr?  Mine,  oılasań  túbine  boılatpas   osyndaı  saýaldarǵa   bir  sátke  bolsyn   sergek  sanamen  jaýap   izdeýdiń   eshqandaı  da  zıany  joq.  Árıne,  bul suraqtardyń   ózi   jekeleı   bir-bir   maqalaǵa  júk.   Bizdiń  bar  aıtqymyz  kelgeni  Abaıdy  alańdatqan  osyndaı  jáıtterdi  Júsipbektiń  de  dál aına-qatesiz  ańǵarǵany.  «...ESTERİŃİZDE  BOLSYN:  QARA  HALYQTYŃ   MÁDENIETTİ  BOLÝYNAN  MÁDENIETTİ  KİSİNİŃ  QAZAQ  BOLÝY  QIYN.  BALAǴA  OSY   BASTAN  ULT  RÝHYN  SİŃİRİP,  QAZAQ  ÓMİRİNE  JAQYNDATYP  TÁRBIELEÝ   KEREK.  ORYS  TÁRBIESİN  ALǴAN  BALA   ULT  QYZMETKERİ  BOLA  ALMAIDY»  dep  pyshaqkesti  úkim  jasaıdy.  Nege  ekenin  qaıdam,   osy  joldardy  oqyǵanda   orys tildi qazaqtardyń   tıpi   kóz  aldymda  tizbektelip  kópke  deıin  ketpeı  qoıdy.  Qurmetti  oqyrman  qaýym,  siz  osy   jandar  ózderiniń  oryssha  oılaıtynyn    asa  zor  mádenıettilik   sanaıtynyna  záredeı  de  shúbá  etpeseńiz  bolady.  Mundaı  «mádenıetti»  adamdardyń   eshqashanda   qazaqty  túsinýge  tyryspaǵanyn,  sondaı-aq,  qazaq   bolý   baqytynyń  bulardyń     táleıine  jazylmaǵandyǵyn  ashyq  aıtýǵa  tıispiz.  Baıqaǵan  janǵa  Aımaýytuly   ulttyń   ushyǵy  men  dýalap   alǵan    dertiniń  de  dıognozyn   dál  kórsetip  beredi.  Moıyndaýǵa  májbúrmiz. Búgingi  bıliktiń  qanyna  tartpas  qatybas  qylyǵy  men orysquldyǵynyń  tórkini  de  osy  Júsipbek  keltirgen  derekterde   jatyr.

Dýa  degennen  shyǵady.  Ǵasyrdan  ǵasyrlarǵa  sozylǵan   qankóbik  shaıqas  baladan  ataǵa,  ákeden  balaǵa  beriletin  kóshpeli  aqparattardyń  kózin  joıyp,  tek  qur  súldemizdi  ǵana  qaldyrǵan  eken.  Kóńilimizge  kelmesin,  bizdiń  «el  qamyn  jegen  Edige»  bolyp  kórinýimiz  ultshyldyqtyń   tek  syrtqy  formasy  ǵana.   Bul  fenomendi  óz  ótirigimizge  ózimizdi   ılandyrý  (aýtosýggestıa)  dep   atasaq  ta  bolady.  Osyny  tiline  tıek  etken   Júsipbek  «...oqyǵandardyń  keıbireýleri  jan-tánimen  adal  qyzmetin  ultyna  kórsete  almaýy,  paıdasyn  ne  dárejesin  saǵalap  ketýi  ǵajap  emes,  sebebi,  «ultshyldyq»,  «adaldyq»,  «qyzmet»  (bul  jerde  elge  qyzmet etý)  degen  nárseler   súıegine  sińip  ósken   zat  emes.  Syrttan  japsyrylǵan  jamaý»  deıdi.   Ardaqty  Abaıdyń  «Uıalamyn  degeniń  kóńil  úshin,  usaq  qýlyq  bir  ǵana  ómir  úshin»  degen  óleń   joldary  da   osy  jaǵdaılardy   dál  túsindirip  tur.  Kóp  dúnıeni  kóz  aldymyzǵa  jaıyp  salǵan   maqala  avtory  sóz   sońyna  qaraı,  oqyǵan  azamattardyń   adresine   qarata   búı   dep  amanat  júkteıdi.  «...Qazaqqa  zor  keýde  aqsúıektiń,  aqsha  jegish  jyltyraýyq  sheneýniktiń,  sulý  sózdi,  qurǵaq  bektiń   keregi joq;  adal  kúshimen  ógizdeı  órge  súıreıtin  jumysshy  kerek.  Sol jumysshy  –  oqyǵandar.  Bekerge  ketken  saǵat,  bosqa  ótkizilgen  mınýt –  ult  isine zor  shyǵyn.  Oqyǵandar!  Bul  ýaqyt  jan  tynyshtyq  izdeıtin,  qyzyq  qýatyn  ýaqyt  emes,  qyzmet  qylatyn  eńbek  sińiretin  ýaqyt.  Oılańyzdar:  halyq  biz úshin  emes,  biz  halyq  úshin týǵamyz, olaı  bolsa,  moıynymyzda  halyqtyń  zor  boryshy,  aýyr  júgi jatyr»  deıdi.   Sańylaýy  bar  adamǵa  bári  de  túsinikti  degen  oıdamyz. 

Ózin  oqyǵan  sanaıtyn,   ám  osy  aıtylǵandardy  alash  azamattarynyń arttaǵy  izbasarlaryna  júktegen  amanaty  dep  túsinetin  ár  qazaq  balasy   bul  máselege   beı-jaı  qaramaıdy  deg